باورهای عامیانه، سنت ها، خرافات و آیین های جشن چهارشنبه سوری

برخلاف تصور عامیانه، چهارشنبه سوری رویدادی منحصر به رقص و پایکوبی و پریدن از روی آتش و ایجاد آلودگی صوتی و ترس و وحشت ناشی از آن و خطر آسیب جسمانی نیست. جشن چهارشنبه سوری آیینی کهن، ملی، همگانی، فرهنگی، اجتماعی و برخاسته از باور باستانی بازگشت روان درگذشتگان و لزوم احترام به آن و حفظ پاکیزگی، تندرستی، بخشندگی و آرزوی بخت خوش برای همگان است. در جشن چهارشنبه سوری، علاوه بر آتش افروزی، مراسم و سنت های دیگری نیز که همگی ریشه در تاریخ، فرهنگ، دین، خرافات و باورهای عامیانه دارند و به نیت تندرستی و شادکامی و نیک بختی برگزار می شوند، وجود دارد.

در درازای تاریخ، در شب آخرین چهارشنبه سال، مردم تمام مناطق ایران طبق سنتی چند هزار ساله، درحیاط خانه ها، پشت بام ها و کوچه و خیابان و دشت و صحرا، هنگام غروب آفتاب آتش روشن می کنند و از روی آن می پرند و «سرخی تو از من، زردی من از تو» می خوانند؛ دختران و پسران جوان در کوچه و گذر قاشق زنی می کنند، بسیاری در جمع خانوادگی فال بلونی می گیرند و مراسم کوزه اندازی و شال اندازی و بسیاری رسوم دیگر اجرا می کنند.

در مناطقی که مراسم در منازل برگزار میشد، طبق سنت در پایان مراسم، خاکستر آتش توسط یکی از اعضای خانواده؛ ترجیحأ دختری کوچک به بیرون از خانه منتقل میشد. بنابر باورهای عامیانه، بیرون رفتن دخترک از خانه به نشانه پایان سال کهنه و پایان رنج  و بیماری  بود و ورودش، نویدبخش تازگی و تندرستی و خوشبختی در سال نو.

آداب و رسوم جشن چهارشنبه سوری در شهرهای ایران

در طول قرن های متمادی، مراسم چهارشنبه سوری در نقاط مختلف ایران با مراسمی متنوع که برخاسته از اعتقادات و باورهایی متفاوت بود، برگزار میشد. مجموعه این سنت های خوشایند عامیانه، با توجه به اقوام و منطقه جغرافیایی، از منظر گردشگری کمتر مورد توجه قرار گرفته است.

از آتش افروزی تهرانی ها تا سنت سنگریزه کُردها

مردمان تهران از دوران صفوی و قاجار، هیزم چهارشنبه سوری را بار شتر در شهر می گرداندند و سپس به همراه اسباب و اثاثیه کهنه خانه آتش می زدند.

در شهرهای کردنشین ایران، به رسم نیاکان در بالای کوه‌ها آتش روشن می کردند و با رقص و آواز جشن می گرفتند. در یکی دیگر از سنت ها، هر کس مقداری سنگریزه جمع می کرد و سپس با اعتقاد به راندن بدی ها و ناخوشی ها، آن ها را یکی یکی به پشت سر پرتاب می کردند.

مردمان سیستان و بلوچستان نیز، نمد و گونی و پتوهای کهنه را آتش می زنند و با این کار معتقدند نحوست و کهنگی را در پایان سال و در آستانه نوروز از بین می برند.

سنت نمادین قزوینی ها: بیرون کردن دختران جوان از خانه

در برخی مناطق و خانواده های قزوین، علاوه بر شب‌نشینی و خوردن آجیل و اجرای مراسمی چون قاشق زنی، در حرکتی نمادین و سنتی، دختران دم بخت خانواده را با جارو از خانه بیرون می‌ کنند؛ با این اعتقاد که این کار باعث گشایش بخت و برکت و سلامتی خانواده می شود.

چهارشنبه سوری و قرائت فاتحه

در برخی نقاط مثل اراک، چهارشنبه سوری دارای اعمالی مذهبی است. در کنار آتش افروزی، برای آمرزش درگذشتگان فاتحه می خوانند و خرما و حلوا بین مردم پخش می شود.

از سنت کشتی گرفتن در مازندران تا چهارشنبه بازار تبریز

در مازندران، کشتی گرفتن یکی از آیین های مرسوم شب چهارشنبه سوری است. در مناطقی از گیلان برخی خانواده ها در صبح چهارشنبه، خاکستر باقیمانده آتش شب گذشته را با اعتقاد به رشد و باروری و برکت، به پای درختان می ریزند.

چهارشنبه ‌بازار تبریز در شب چهارشنبه سوری چراغانی و تزیین می شود و طبق سنت مملو از مردمی است که برای خرید آینه و کوزه و اسفند می آیند. تبریزی ها همچنین در این شب طبق سنتی باستانی از بام خانه‌ها بر سر عابرین به نشانه خوشبختی و اقبال بلند آب می ریزند. در صبح روز چهارشنبه  به نشانه سلامتی و شادمانی، هفت بار از روی جوی آب می پرند و به نزدیکان آجیل و شیرینی می دهندو طبق سنت چهارشنبه لیق، به نو عروس و داماد لباس هدیه می دهند.

رسوم عجیب زنجانی ها و شیرازی ها در شب چهارشنبه سوری

مردم زنجان طبق سنتی کهن، دختران خود را به آب انبارها می برند و هفت گره بر لباس های آن ها می زنند وسپس به نشانه گشایش بخت، توسط پسران نابالغ گره ها را باز می کنند.

در شیراز قدیم ، زنان برای رفع بلا و گشایش بخت و تندرستی، در آب رودخانه استحمام می کردند.

از گلوله های بزرگ آتشین تا سبد ارومیه ای و چارشمبوی کرمانی

اسپند دود کردن از آداب مردم خراسان در تمام جشن‌ها و مناسبت‌ها چون چهارشنبه سوری است. در سبزوار گوی های بزرگی از هیزم می سازند و آتش می‌زنند و از بلندی به پایین پرتاب می‌کنند. خراسانی ها، همانند زرتشتیان، به باور باستانیِ حضورِ روان درگذشتگان در شب چهارشنبه سوری و برای خوشامد آن ها، حلوا یا نوعی نان همراه با یک کاسه آب روی پشت بام می‌گذارند.

در ارومیه از پشت بام خانه یک سبد مخصوص تزیین شده با پارچه های رنگین با یک طناب به داخل خانه فرستاده می شود و همانند سنت شال اندازی، اهالی خانه به نشانه برکت و تندرستی، سبد را با آجیل و شیرینی پُر می کنند.

شب چهارشنبه سوری در کرمان به شب چارشَمبو معروف است. در مراسم فال شب چارشمبو، زنان خانواده هر کدام انگشتری در ظرفی پر از آّب می اندازند و ظرف را زیر درخت می گذارند. در پایان شب، پس از خواندن غزلی از حافظ، دختری باکره از داخل ظرف به صورت اتفاقی یک انگشتر بر می دارد. انگشتر برای هر کسی که باشد، آن شعر به منزله فال اوست.

مهم ترین آیین های رایج در جشن چهارشنبه سوری

امروزه متاسفانه جشن چهارشنبه سوری، بدون توجه به پیام و هدف اصلی آن، در مجموعه ای از آتش بازی های پر سروصدا و خطرناک خیابانی خلاصه می شود. عمده خانواده ها بسیاری از مراسم و سنت های دلنشین و عامه پسند چهارشنبه سوری که برآمده از عمق جامعه و باورهای فرهنگی، اجتماعی و مذهبی بود را فراموش کرده اند. خوشبختانه هنوز هم در برخی مناطق ایران، این سنت های تاریخی توسط مردم برگزار می شود و برای نسل امروز بجا مانده است. این بخش به معرفی برخی از آن ها اختصاص دارد:

الف ـ آیین کوزه اندازی

کوزه شکستن یکی از مراسم جدایی ناپذیرجشن چهارشنبه سوری است. انداختن و شکستن کوزه ها و ظروف سفالی کهنه از پشت بام. طبق باورهای عامیانه، این عمل باعث میشد که خستگی و بیماری و بداقبالی سال کهنه همراه با کوزه بشکند و از بین برود و بجایش تازگی و تندرستی در سال جدید جایگزین شود.

کوزه اندازی در نقاط مختلف با تفاوت هایی همراه است. از دوران قاجار، تهرانی ها تعدادی سکه درون کوزه می گذاشتند و سپس به پایین می انداختند. در خراسان هم از دو سه قرن پیش، رسم بود که زغال و نمک یا سکه به نشانه رفع بد اقبالی و تنگدستی در کوزه می انداختند و آن را دور سر اعضای خانواده می چرخاندند و سپس می شکستند؛ با این باور که این کار در آستانه نوروز باعث انتقال بد شگونی و خطرحوادث به داخل کوزه می شود و از بین می رود.

ب ـ فال بُلونی

حداقل از دوران قاجار، فال بلونی یا فال کوزه در شب چهارشنبه سوری رایج است. در این مراسم،  دختران دم بخت، نشانه ای از خود مثل انگشتر یا دستنبد را در بلونی می اندازند و آن را به دختری خردسال می دهند. سپس بیتی از حافظ خوانده می شود و دخترک یکی از نشانه ها را به صورت اتفاقی از کوزه بیرون می آورد. اعتقاد بر آن بود که صاحب نشانه، می تواند فال بلونی خود را با توجه به مفهوم گفته حافظ تعبیر کند.

ج ـ قاشق‌زنی

در این رسم دختران و پسران جوان به صورت ناشناس و با به صدا در آوردن قاشق و کاسه به در خانه ها می‌روند و صاحبخانه با شنیدن صدا در را باز می کند و طبق سنت در کاسه آن ها آجیل، شیرینی، شکلات و یا پول می ریزد. باور رایج بر این است که آن خوراکی ها یا پول، بیماران را بهبود می بخشد. طبق اعتقادات عامیانه، قاشق زنی روشی این جهانی برای روان درگذشتگان به منظور ارتباط با افراد خانواده است و قاشق زن، نمادی از روان درگذشتگان است که به صورت ناشناس به در خانه می آید. برگزاری این آیین، برای یادبود درگذشتگان و برکت مال و تندرستی انجام می شود.

دـ فال‌گوش ایستادن 

طبق این سنت که حداقل تا چند دهه پیش در بسیاری از نقاط جدی تر از امروز انجام می گرفت، دختران جوان در شب چهارشنبه سوری پشت دیوارها و گذرها به صورت ناشناس و نامحسوس می ایستادند و به صحبت های عادی و روزمره رهگذران گوش می‌دادند و سپس حرف های مردم را با نیت خود مرتبط و تفسیر و تعبیر می کردند.

هـ ـ آجیل مشکل‌گشا

در یکی دیگر از مراسم چهارشنبه سوری ، خانواده ها مقداری آجیل را که از قبل و به نیت شب چهارشنبه سوری و با آرزوی خوشبختی و سلامتی تهیه و تبرک کرده اند، بین خویشان و نزدیکان تقسیم می کنند. با این اعتقاد که خوردن آن، مشکل گشا است و باعث مهرافزونی و تندرستی و رفع کینه و کدورت می شود.

وـ شال اندازی

این سنت یکی از آیین های قدیمی شب چهارشنبه سوری است و امروزه نیز به ویژه در همدان و زنجان اجرا می شود. در این مراسم ابتدا چندین  شال را به یکدیگر گره می زدند و با در دست داشتن یک سر آن، رشته شال را از بالای بام یا روی دیوار وارد منزل و از صاحبخانه هدیه ای طلب می کردند. صاحبخانه‌ نیز طبق سنت، هدیه ای شامل نان(نماد نعمت و فراوانی)، سکه نقره(نشان خوشبختی)، شیرینی(نشان شادمانی)، انار(نماد افزایش فرزندان)و یا آجیل در گوشه شال گره‌ می زند و سپس صاحب  شال آن را  بالا می‌کشد. بر اساس اعتقادات عامیانه، آنچه به شال گره خورده است، به منزله هدیه چهارشنبه سوری و فال چهارشنبه سوری صاحب شال است. علاوه بر این، آیین شال اندازی، به عنوان نوعی خواستگاری غیرمستقیم نیز انجام می گرفت و خواستگار(صاحب شال) با این روش از نظر دختر درباره ازدواج آگاه میشد.

زـ توپ مروارید

یک عراده توپ از دوران فتحعلیشاه قاجار که منشأ بسیاری از خرافات مردم تهران بود و در شب چهارشنبه سوری زنان و دختران برای گرفتن حاجات و گشایش بخت به آن متوسل می شدند و از زیر آن می گذشتند.

صادق هدایت در کتاب توپ مرواری ، بسیاری از رسوم مرتبط با این توپ تاریخی مثل دخیل بستن و طلب شفا و رفع نازایی و دفع بد اقبالی در شب چهارشنبه سوری را ذکر کرده است.

آیین چهارشنبه سوری؛ جاذبه گردشگری مبتنی بر فرهنگ و آداب و رسوم

آیین چهارشنبه سوری، در مناطق مختلف ایران با مراسم و سنت های مشابه یا متفاوتی برگزار می شود. موضوعی که می تواند از منظر صنعت گردشگری مورد توجه قرار بگیرد. بدون شک آداب و رسوم متنوع اقوام ایرانی در مناسبت های مختلف و تفاوت اجرای آن در مناطق گوناگون، یک جاذبه گردشگری محسوب می شود و می تواند بیش از پیش مورد توجه قرار بگیرد.

چهارشنبه سوری در عصر حاضر

متاسفانه نسل امروز، اطلاعات اندکی درباره آیین های سنتی جشن چهارشنبه سوری دارد و در نتیجه، این نا آگاهی و رواج اعمال جدید، به این آیین تاریخی لطمه زده و آن را به سمت آلودگی صوتی، خشونت و تحمیل خسارات مالی و جانی سوق داده و از اصالت آن کاسته است.

امروزه، برگزاری چهارشنبه‌سوری با تخریب اماکن شهری و ایجاد فضایی تنش‌زا همراه است و از قالب سنتی خود که بر گرفته از آرزوی شادمانی، بهروزی، سلامتی و استقبال از نوروز و در کنار هم جشن گرفتن بود، بسیار فاصله گرفته است.