«گفتاری درباره تاریخ، خاستگاه و فلسفه جشن چهارشنبه سوری»
پیش درآمد: در ستایش نور و آتش
در سراسر تاریخ چند هزارساله ایران، نور و مظاهر آن چون آتش و خورشید، نزد نیاکان ما مظهر زندگی، پاکی، تقدس و جلوه ای از وجود پروردگار بود. ایرانیان باستان در ستایش و بزرگداشت آتش می کوشیدند و از هزاران سال پیش، در هنگام نماز، رو به سوی خورشید یا آتش فروزان نیایش می کردند. در سراسر اوستا، کتاب آسمانی زرتشتیان، آتش مقامی والا دارد. پس از سقوط ساسانیان و ورود اسلام نیز احترام و اهمیت نور و آتش نزد ایرانیان، در اعتقادات و اعمالی چون سوگند به روشنایی و چراغ و افروختن شمع در اماکن مذهبی باقی ماند.
در ایران باستان، به ویژه در عصر ساسانی، پیش نیاز و مقدمه برگزاری همه جشن ها، آتش افروزی همراه با سرور و شادمانی بود. چرا که نور و شادی، جلوه ای از اهورامزدا است و غم و تاریکی و سوگواری مظهر اهریمن. در تاریخ و ادبیات ایران، داستان ها و روایاتی درباره قداست آتش و چگونگی پیدایش آن وجود دارد که مهم ترین آن ها، در داستان هوشنگ شاه پیشدادی در شاهنامه فردوسی برای ما به یادگار مانده است.
پیشینه و خاستگاه جشن چهارشنبه سوری
یکی از مهم ترین و رازآلودترین آیین های ملی که بر پایه «آتش» همچنان در ایران برگزار می شود، جشن چهارشنبه سوری است. در فرهنگ لغات دهخدا در تعریف چهارشنبه سوری آمده جشنی است که در غروب آخرین سه شنبه سال برگزار می شود. مردم در نقاط مختلف شهر و روستا به نیت سلامتی و شادکامی و خوشبختی در سال جدید، آتش روشن می کنند و از روی آن می پرند. در فرهنگ فارسی «معین» نیز، تعریف مشابهی درج شده و از خواندن «سرخی تو از من، زردی من از تو» سخن گفته شده است.
با توجه به پیشینه تاریخی جشن چهارشنبه سوری و استقبال طبقات مختلف جامعه ایران در طول تاریخ، می توان گفت که این جشن یکی از بزرگ ترین و محبوب ترین جشن ها وگردهمایی های ملی و شهری ایرانیان در پایان سال است. چهارشنبه سوری، پیش درآمدی برای استقبال از نوروز و ترک بداقبالی ها و دشواری های سال کهنه است و با نیت خوشبختی و تندرستی در سال نو برگزار می شود.
وجه تسمیه چهارشنبه سوری
با توجه به اینکه علت برگزاری چهارشنبه سوری، سرور و شادمانی است؛ بسیاری از صاحب نظران، واژه سور در عبارت «چهارشنبه‌سوری» را به‌معنای جشن می‌دانند. در حالی که برخی دیگر آن را شکل دیگری از واژه سُرخ و نمادی از سرخی آتش و یا سرخی چهره انسان که نشان از سلامتی است تعبیر می کنند. بنابراین، چهارشنبه سوری می تواند به معنای «جشن و شادی در روز چهارشنبه» و یا «آتش افروزی در آخرین چهارشنبه سال» تعبیر شود.
خرافات، باورهای عامیانه و عقاید رایج در آیین چهارشنبه سوری
متاسفانه، باوجود پژوهش های تاریخی، منشأ و خاستگاه جشن چهارشنبه سوری همچنان در هاله ای از ابهام است. موضوعی که بیش از هر چیز، در طول تاریخ برگزاری این جشن، عامل رواج برخی خرافات و موهومات شده است. در عصر حاضر نیز، تحت تاثیر بازمانده همان خرافات و باورهای کوچه بازاری قرن های پیش، اعمال و رفتار جدیدی در مراسم و سنت های جشن چهارشنبه سوری نفوذ کرده است.
بخش دوم این نوشتار، به شناخت، معرفی و بررسی همان خرافات و ذکر مهمترین سنت های رایج و عامیانه پیرامون جشن چهارشنبه سوری اختصاص دارد. اما در بخش حاضر، تلاش شده که با استفاده از مهم ترین منابع تاریخی موجود، به بررسی خاستگاه، تاریخ و زمینه های شکل گیری جشن چهارشنبه سوری پرداخته شود.
جشن چهارشنبه سوری و ارتباط آن با داستان سیاوش در شاهنامه فردوسی
بسیاری از پژوهشگران معتقدند که جشن ملی چهارشنبه سوری، ریشه در اعتقادات عامیانه و داستان های حماسی دارد و یادگاری کهن از داستان سیاوش و گذشتن از میان آتش است. برخی نیز، آن را مقارن با سالروز کشته شدن سیاوش می دانند. به گفته «هاشم رضی»، نویسنده و پژوهشگر اساطیر و آیین های زرتشتی، سیاوش در پایان سال ۱۰۱۳ پیش از میلاد، در روز چهارشنبه، توسط افراسیاب تورانی کشته می شود. از آنجایی که در کیش زرتشتی، سوگواری برای درگذشتگان جایز نیست، ایرانیان در آخرین شب چهارشنبه سال، برای بزرگداشت سیاوش و زنده نگهداشتن خاطره شهامت او در عبور از میان آتش برای اثبات بی گناهی و پاکدامنی و راستگویی، به جشن و پایکوبی در میان آتش می پرداختند.
دین زرتشتی وارتباط آن با جشن چهارشنبه سوری
آتش افروزی ایرانیان در روزهای پایانی سال، از هزاران سال پیش، از دوران اساطیری و همزمان با پیدایش نوروز در دوران جمشید شاه پیشدادی، مراسمی رایج برای استقبال از سال نو بود. به اعتقاد گروهی از پژوهشگران، جشن چهارشنبه سوری، شکل جدیدی از جشن باستانی بازگشت فروهرها است و پس از «اسلام» در ایران شکل گرفت. مطابق با فروردین یَشت (از بخش های اوستا)، از ده روز مانده به نوروز، فرَوَهَر(روان یا فروغ ایزدی) درگذشتگان از آسمان به زمین می آیند و میهمان فرزندان خود در خانه هستند و در سپیده دم نخستین روز از فروردین ماه، به آسمان بر می گردند. زرتشتیان از دیرباز، برای شادی و خشنودی فروهرها، خانه را پاک و عطرآگین می کردند و در آخرین شب سال و پیش از سپیده دم نخستین روز فروردین، بر پشت بام خانه آتش می افروختند.
«رشید شهمردان» (رییس پیشین انجمن زرتشتیان بمبئی) معتقد است چهارشنبه سوری یکی از جشن های ملی ایرانیان است و با مقوله دین مرتبط نیست. زرتشتیان، چهارشنبه سوری ندارند ولی در آخرین شب سال، بر پشت بام خانه ها آتش روشن می کنند تا روان درگذشتگان خود را خشنود کنند.
جاذبه گردشگری بر پایه باورهای دینی و آداب و رسوم محلی
امروزه نیز برگزاری این آیین باستانی در بسیاری از مناطق زرتشتی نشین چون یزد و کرمان، یکی از جاذبه های تاریخی و فرهنگی گردشگری محسوب می شود. اگر در روزهای پایانی سال در استان یزد بسر می برید، می توانید این مراسم را در روستای هدف گردشگری مزرعه کلانتر شهرستان میبد، از نزدیک ببینید. آتش افروزی پایان سال در روی پشت بام همه منازل روستای مزرعه کلانتر، تصویری اصیل و منحصربفرد از تاریخ و فرهنگ ایرانی است و شما را در عمق تاریخ، در کنار ساکنان میهمان نواز این روستای زرتشتی نشین، با یکی از مراسم باستانی نیاکان آشنا می کند. خوشبختانه، به تازگی با راه اندازی یک اقامتگاه بوم گردی، امکان اقامت در این روستا وجود دارد.
آیا جشن چهارشنبه سوری شکل جدیدی از جشن های باستانی آتش پس از ورود اسلام است؟!
با ورود اسلام و بسیاری از دگرگونی های فرهنگی، اجتماعی و مذهبی، تغییراتی در زمان و شکل برگزاری مراسم آتش افروزی زرتشتیان ایجاد شد. استاد «ابراهیم پورداوود»، نخستین مترجم اوستا به زبان فارسی، معتقد است افتادن این«آتش افروزی» به شبِ آخرین چهارشنبه سال، مربوط به دوران اسلامی است؛ چرا که ایرانیان باستان، اصلا مفاهیمی چون هفته و روزهای هفتگانه آن نداشتند و طبق گاهشماری زرتشتی، همه دوازده ماه سال، سی روزه بود و هر روز، به نام یکی از ایزدان، عنوانی ویژه داشت. از طرفی، روز چهارشنبه، نزد اعراب نحس و بدشگون بود. «منوچهری دامغانی»، شاعر قرن پنجم هـ .ق می گوید:
چهارشنبه که روز بلاست باده خور / بسا تکین می خور تا به عافیت گذرد
«فردوسی» نیز در شاهنامه، در داستان نبرد «بهرام چوبین» با «پَرموده»، به گونه ای به مراسم چهارشنبه سوری و نحوست چهارشنبه اشاره می کند:
ستاره‌شُمَر گفت بهرام را که در «چارشنبه» مَزَن کام را
اگر زین بپیچی گزند آیَدَت همه کار ناسودمند آیَدَت
یکی باغ بُد در میان سپاه از این روی و زان روی بد رزمگاه
بشد «چارشنبه» هم از بامداد بدان باغ کامروز باشیم شاد
ببردند پرمایه گُستَردَنی مِی و رود و رامِشگَر و خوردنی
ز جیحون همی آتش افروختند زمین و هوا را همی سوختند
به جز شاهنامه فردوسی، کهن ترین منبع تاریخی که به چهارشنبه سوری اشاره می کند، «تاریخ بخارا» اثر « نرشخی» در دوره سامانیان(قرن۴و۵ هـ .ق) است.
می توان چنین فرض کرد که ایرانیان نومسلمان به تدریج و در نتیجه همزیستی با اعراب و گرایش به اسلام، تاریخ برگزاری جشن آتش افروزی پایان سال را که قرن ها پیش از ظهور اسلام رایج بود، به شبِ آخرین چهارشنبه سال انتقال دادند. در واقع، ایرانیان متأثر از عقاید اعراب، برای دوری از نحوست روز چهارشنبه، آیین چهارشنبه سوری را ابداع کردند. در مقابل، ایرانیانی که مسلمان نشدند و بر دین نیاکان خود باقی ماندند، همانند گذشته، پایبند اصول دین زرتشتی، آیین های ملی و دینی خود را پاسداری کردند و گرایش و اعتقادی به جشن چهارشنبه سوری و مراسم و اعمال آن نداشتند.
بنابراین، پس از اسلام، یعنی دورانی که ایرانیان نومسلمان، برخلاف نیاکان خود، دیگر آتش را نماینده «اهورامزدا» نمی دانستند؛ رسومی چون پریدن از آتش و خواندن «سرخی تو از من، زردی من از تو»، به مراسم دینی آتش افروزی زرتشتیان افزوده گردید. سنت هایی که از نظر زرتشتیان، با توجه به تاکید شدید دین در احترام به آتش و پرهیز از آلودن آن، بی احترامی و مغایر با اصول آیین زرتشت بود.
سخن واپسین : جشن چهارشنبه سوری؛ یادگاری باستانی یا اسلامی یا ترکیبی از هر دو؟!
خاستگاه و پیدایش جشن چهارشنبه سوری، با موضوعات متنوعی مرتبط است. گروهی آن را آیینی برای اعلان سال نو و خوشامدگویی به ارواح درگذشتگان و گروهی آن را یادبودی از گذر سیاوش از آتش می دانند. از سوی دیگر، نحس بودن روز چهارشنبه نزد اعراب نیز، با ابداع مراسم چهارشنبه سوری در نخستین قرون اسلامی، بی ارتباط نیست. با این وجود، منابعی اندک هم وجود دارند که این جشن را بزرگداشت قیام «ابومسلم خراسانی» و یا «مختار ثقفی» می دانند. رویدادهایی که در یک روز چهارشنبه و با روشن کردن آتش روی پشت بام خانه ها آغاز شد.
بنابراین، در جریان جشن های ایرانیان باستان در ده روز پایانی سال، برای استقبال از نوروز، شادی روان درگذشتگان و آرزوی نیکبختی و بهروزی، در واپسین روز و نه در روز خاصی مثل چهارشنبه؛ بر پشت بام آتش می افروختند. پس از ورود اعراب به ایران، این جشن باستانی، تحت تاثیر عقاید مسلمانان، علاوه بر اینکه در روز و تاریخی مشخص – شب آخرین چهارشنبه سال- برگزار میشد، اعمال و آیین های جدیدی نیز به آن افزوده شد که با وجود تعارض با برخی اصول دین زرتشتی، برای قرن ها در حافظه و روحیات فرهنگی-اجتماعی ایرانیان باقی ماند و تا به امروز باقیست. در نتیجه، جشن چهارشنبه سوری، نه یک سنت تماما زرتشتی و باستانی و نه یک مراسم عربی- اسلامی؛ بلکه ترکیبی از هر دو دیدگاه است و علیرغم ریشه و خاستگاه اولیه زرتشتی، در دوران اسلامی نیز تحت تاثیر فرهنگ و جامعه جدید، مراسم و سنن دیگری به آن اضافه شد و شکل متفاوتی به خود گرفت.
در بخش دوم این نوشتار، با نگاهی به خرافات، باورها، آیین ها و مراسم سنتی متنوعی که درجریان جشن چهارشنبه سوری برگزار می شود، با کارکرد فرهنگی و اجتماعی این جشن بیشتر آشنا می شویم.
فهرست منابع
ـ آبادانی، فرهاد(۱۳۵۳): «چهارشنبه سوری و جشن نزول فروهرها»، مقالات کنگره تحقیقات ایرانی، انتشارات دانشگاه پهلوی شیراز.
ـ اولئاریوس، آدام (۱۳۶۳) : «سفرنامه اولئاریوس: بخش ایران»، ترجمه احمد بهپور، تهران.
ـ بویس، مری(۱۳۸۴): «زرتشتیان؛ باورها و آداب دینی آن ها» ، ترجمه عسکر بهرامی، تهران، انتشارات ققنوس، چاپ ششم.
ـ پورداوود، ابراهیم(۱۳۸۰): «آناهیتا»، {چهارشنبه سوری}، تهران، انتشارات دنیای کتاب.
ـ دوستخواه، جلیل(۱۳۸۱): « اوستا» ، تهران، انتشارات مروارید، چاپ ششم.
ـ رضی، هاشم(۱۳۸۵): «جشن های آتش» ، تهران، انتشارات بهجت، چاپ چهارم.
ـ رضی، هاشم(۱۳۸۹): «جشن های گاهنبار و فرودوگ»، تهران، انتشارات بهجت.
ـ شهمردان، رشید(۱۳۵۲): «آتش و چهارشنبه سوری»، مجله وحید، شماره۱۱۵ تیرماه۱۳۵۲٫
ـ فردوسی، ابوالقاسم(۱۳۹۰): «شاهنامه»، با مقدمه مجتبی مینوی، تهران، انتشارات نگاه، چاپ دوم.
ـ نیکنام، کوروش(۱۳۸۵): «از نوروز تا نوروز» ، تهران، انتشارات فروهر، چاپ سوم.
ـ هدایت، صادق(۲۵۳۶): «نیرنگستان»، تهران، انتشارات جاویدان.
