سخن نخست: نوروز؛ مهم ترین جاذبه گردشگری معنوی
جشن نوروز، اگر نگوییم قدیمی ترین، دستکم جزو دو یا سه آیین کهنسالِ تاریخ و فرهنگ ایران و حتی جهان است. نوروز فراتر از یک مراسم عادی چند صدساله، قدمتی بیش از عمر تاریخ دارد و از روزگاران اساطیری و اعصار پیش از تاریخ، توسط نیاکان خردمند و اندیشمند ما، در تار و پود حیات هفت هزار ساله ایران جاودان شد.
آداب، باورها و سنت های دیرین نوروز، پیوسته یکی از ارکان مهم آن در میان ایرانیان بوده و هست. آیین هایی که همگی نشان از شادی و تازگی و بالندگی دارند و از هفته ها پیش از آغاز سال نو تا روزهای پس از آن با شور و هیجان برگزار می شود. در واقع سنت های نوروزی، نمایشگاهی از مهم ترین جاذبه های گردشگری معنوی است که به شکل مجموعه ای از زیباترین و اصیل ترین سنن رفتاری و عقیدتی مردم ایران برگزار می شود.
یکی از جذاب ترین آیین های پیش از نوروز که امروزه توسط جامعه زرتشتیان ایران به ویژه در یزد و کرمان برگزار می شود، جشن پنجه نوروزی یا بازگشت فروهرها است.
آفرینش انسان و راز نوروز و جشن پنجه
مطابق با متون دینی زرتشتیان، اهورامزدا خداوند یگانه، گیتی را در شش زمان یا شش گاهنبار آفرید. هر گاهنبار پنج روز بود و در هر کدام بخشی از آفرینش تکمیل شد. در ابتدا آسمان؛ سپس آب، زمین، گیاهان، جانوران و در ششمین و آخرین گاهنبار، جشنی با اهمیت که امروزه در پنج روز پایانی سال برگزار می شود، کامل ترین مخلوق اهورامزدا یعنی انسان آفریده شد. با آفرینش انسان، نظام هستی وارد مرحله ای جدید شد. نیاکان ما در هزاران سال پیش، به پاس ارج نهادن و بزرگداشت آفرینش انسان در آستانه پایان فصل، جشن بزرگ و با شکوه نوروز را بنیان کردند و به موازات آن بسیاری مراسم دیگر چون پنجه نوروزی را نیز محترم می شمردند.
امروزه همانند هزاران سال پیش، مراسم پنجه نوروزی و جشن های ششگانه گاهنبار به احترام امشاسپندان(فروزه های ششگانه اهورامزدا به معنی جاودانان مقدس) و بزرگداشت شش زمان آفرینش، توسط زرتشتیان گرامی داشته می شود و در برگزاری آن می کوشند.
فروهر (Fravahar)
مهم ترین ویژگی و دلیل ماندگاری نوروز، قرار گرفتن آن در آغاز بهار و آغاز ماه فروردین است. فروردین، ماه منسوب به فروهر درگذشتگان، از ریشه فروهر گرفته شده است. فرَوَهَر به باور زرتشتیان، فروغ ایزدی یا روح هستی است. یک نیروی معنوی در درون انسان که به اراده خداوند از هنگام تولد در وجود او به امانت گذاشته شده و پندار، گفتار و کردار انسان را برای رسیدن به کمال و جاودانگی کنترل می کند. فروهر هر انسان پس از مرگ او از بدن جدا می شود و به جهان مینوی(معنوی) باز می گردد. بنابراین، فروهر پدیده ای جدا از روح و روان انسان است.
بازگشت فروهرها به زمین
بر پایه دیانت و متون مذهبی زرتشتی، فروهر درگذشتگان در ده روز پایانی سال از آسمان به زمین می آیند و به خانه می روند تا از شادی، راستی، دین داری، برکت و بخشندگی بازماندگان خود خشنود شوند و سپس همزمان با سپیده دم نخستین روز فروردین ماه، به آسمان باز می گردند. در یکی از بخش های اوستا به نام فروردین یشت به بازگشت فروهرها در ده روز پایانی سال، یعنی پیش از پنجه بزرگ(پنج روز آخر سال) یا جشن گاهنبار هَمَس پَت مَیدیم (به معنی برابر شدن روز و شب) ششمین و آخرین گاهنبار سال اشاره شده است. این گاهنبار، پایه تقویم و گاهشماری ایران باستان و تعیین فصول بود.
به همین دلیل ایرانیان از دیرباز، از اوایل اسفندماه شروع به خانه تکانی می کنند، عود و اسپند می سوزانند و پوشاک نو می پوشند، اوستا می خوانند، شیرینی می پزند و آماده جشن و استقبال از نوروز و فروهرها می شوند. طبق روایات کهن مذهبی، فروهرها هنگامی به خانه خود فرود می آیند که در آن نوای نیایش اهورایی و نور و گرمی آتش مقدس و عطر اسپند باشد؛ وگرنه در آسمان ها می مانند. به همین دلیل است که زرتشتیان تمام تلاش خود را برای جلب فروهرها انجام می دهند.
گاهشماری ایران باستان و روزها و ماه های سال
مطابق با گاهشماری زرتشتی، هر سال از دوازده ماه تشکیل شده و هر ماه، دارای سی روز است و در نتیجه مجموعأ ۳۶۰ روز وجود دارد! ایرانیان باستان برای رفع این مشکل، پنج روز به سال اضافه می کردند ولی آن را جزو سایر روزهای عادی بشمار نمی آوردند و به آن پنجه یا پنجه دزدیده می گفتند و بسیار مقدس می دانستند و یکی از مهم ترین آیین های دینی یعنی جشن پنجه بزرگ را در آن پنج روز پایانی سال برگزار می کردند.
نزول فروهرها در ده روز پایانی اسفندماه انجام می گیرد. دهه ای که به دو بخش پنج روزه، شامل پنجه کوچک و پنجه بزرگ تقسیم می شود. پنجه کوچک از ۲۰ تا ۲۴ اسفندماه و پنجه بزرگ(کبیسه) از ۲۵ تا ۲۹ اسفند، در جریان برگزاری گاهنبار هَمَس پَت میدیم، ششمین و آخرین گاهنبار سال است. هر روزِ پنجه بزرگ به دلیل اهمیت و تقدس نزد زرتشتیان، به نام یکی از پنج بخش گات ها(نیایش های زرتشت و مقدس ترین بخش اوستا) به ترتیب «اَهونَوَد»، «اُشتَوَد»، «سِپَنتمَد»، «وَهُوَخشَتَر» و «وَهیشتوایشت» نامیده می شود.
بنابراین، ده روز پایان سال، شامل آخرین پنج روز اسفند ماه، به علاوه پنج روزی است که به آن افزوده می شود تا سال خورشیدی، دقیقا دارای ۳۶۵ روز باشد. این پنج روز، به «پنجه» یا «کبیسه» معروف است.
گردشگری مجازی و حقیقی آیین ها
امسال به دلیل شیوع ویروس کرونا، جشن پنجه و آیین ششمین گاهنبار، بدون حضور زرتشتیان به صورت مجازی برگزار می شود و تمام مراسم از طریق صفحات اینستاگرامی مرتبط چون @amordad.news از ۲۵ تا ۳۰ اسفند هر شب ساعت ۱۹ به صورت زنده پخش می شود و علاقه مندان به تاریخ و فرهنگ و آیین های باستانی ایرانی می توانند با مراجعه به این صفحه با یکی از کهن ترین سنت های پیش از نوروز آشنا شوند.
رزرو اقامتگاه های بوم گردی یزد
در حال حاضر در بسیاری از روستاهای اطراف یزد و کرمان، سنت چند هزار ساله آتش افروزی و برپایی جشن پنجه بزرگ در آتشکده ها و پشت بام منازل با شور و هیجان برگزار می شود و به عنوان یک جاذبه گردشگری تکرار نشدنی و معنوی، علاقه مندان و گردشگران را در آخرین ساعات سال کهنه با تصویری زیبا از آیینی باستانی مواجه می کند. اگر در روزهای پایانی اسفندماه در یزد بسر می بردید، در روستاهایی چون «مزرعه کلانتر»، «زین آباد»، «شریف آباد»، «قاسم آباد»، «ترک آباد»، «چم» و «مبارکه» می توانید از نزدیک با یکی از جذاب ترین آیین های کهن مذهبی ایرانی به عنوان پیش درآمدی از نوروز، آشنا شوید.
آیین و سنت های کهن جشن پنجه نوروزی
زرتشتیان همه ساله در ده روز پایان سال آماده برگزاری جشن پنجه بزرگ و مراسم استقبال از فروهر درگذشتگان و تهیه مقدمات لازم برای فرا رسیدن نوروز می شوند. بانوان زرتشتی در پنجه کوچک مقدمات لازم برای جشن را از قبیل پاکیزه و عطرآگین کردن خانه و تهیه شیرینی وخوراکی های مخصوص فراهم می کنند.
سفره آیینی جشن پنجه
زرتشتیان برای هر جشن و مراسمی، سفره ای ویژه همان مراسم دارند و آن را در جایگاه مخصوصی در خانه یا آتشکده، که به آن پسکم مس (peskam-mas) می گویند، پهن می کنند. وجه مشترک همه سفره های آیینی زرتشتیان، وجود نمادهایی از امشاسپندان در آن است. جشن پنجه نیز از این قاعده مستثنی نیست و علاوه بر آن به دلیل نزدیکی با نوروز، بسیاری از نمادهای سفره نوروزی مثل سبزه را نیز داراست.
در سفره جشن پنجه، رنگ سفید سفره، نشانه پاکیزگی و نماد امشاسپند سپندارمذ (sepandaarmaz)، مادر زمین و نماد عشق و ایمان است. سبزه نوروزی نماد امشاسپند امرداد(amordaad)، مظهر رویش و جاودانگی است. آتش درون آتشدان، نماد امشاسپند اردیبهشت و سمبل تقدس و پاکی است. کاسه مسین یا سیمین نماینده امشاسپند شهریور، نماد توانایی و شهریاری است و آب داخل کاسه نشانه امشاسپند خرداد، نماد کمال و رسایی است. ظرفی از شیر نیز به یاد امشاسپند بهمن(وَهمَن) نماد اندیشه نیک روی سفره وجود دارد.
رزرو اقامتگاه های بوم گردی اصفهان
گذاشتن میوه و سایر خوراکی های سنتی در سفره آیین پنجه بزرگ، یکی از رسوم کهن آریایی است. اینگونه خوراکی ها را اصطلاحأ میزد (Meyazd) و فردی که مسئول تقسیم خوراکی ها پس از پایان مراسم بین میهمانان است، میزدپان می نامند. در فارسی امروز، کلمه میزبان، برگرفته از این اصطلاح کهن زرتشتی است.
آتش افروزی بر بام خانه
جذاب ترین مراسم جشن پنجه نوروزی، آتش افروزی است. افروختن آتش در دو مرحله انجام می شود. مرحله نخست درهنگام آغاز نزول فروهرهاست؛ هنگامی که از جایگاه آسمانی خود فرود می آیند و آتش، نماینده فروغ ایزدی را در خانه خود روشن می بینند و خشنود می شوند. مرحله دوم، عصر روز پیش از یکم فروردین و آغاز سال نو، آخرین مرحله از مراسم پنجه بزرگ برگزار می شود و این بار آتش برای بدرقه فروهرها برپشت بام روشن می شود.
در غروب آخرین روز سال، مادر خانواده یک ظرف آب، سبزه نوروزی و دسته ای از گیاه مقدس مورد را همراه با یک چراغ روغنی و یک ظرف میوه به پشت بام می برد. تمام خانواده آماده بدرقه فروهر درگذشتگان خود هستند. فروهرهایی که از ده روز پیش به زمین آمده بودند، اینک در آخرین ساعات شبِ پیش از نخستین روز فروردین، آماده بازگشت به آسمان هستند.
سپس همه اعضای خانواده با هم رو به سوی شرق، بخش هایی از اوستا را در نیایش پروردگار می خوانند و میوه های درون سینی را با کارد به دو نیم و برای بدرقه فروهرها پیشکش می کنند.
با آغاز سپیده دم، موبد آتشکده، زنگ آتشکده را به صدا در می آورد و در پشت بام، آتش روشن می کند و بدین وسیله، آغاز بازگشت فروهرها به آسمان و آغاز نخستین روز از سال نو را اعلام می کند. همزمان سایر خانواده ها نیز بر بالای پشت بام خانه ها آتش را روشن می کنند و با شادی و نور و نیایش، فروهرها را بدرقه می کنند و فرا رسیدن نوروز را جشن می گیرند. مراسم تا فروکش کردن شعله های آتش ادامه دارد. سپس بانوی خانه مقداری از خاکستر آتش را در آتشدان می ریزد و آن را در همه جای خانه می گرداند و متبرک می کند و در پایان باقیمانده آن را به آتشدان آتشکده می سپارد.
سخن واپسین
سنت های کهن نوروزی، یکی از ارکان ماندگاری فرهنگ غنی ایرانی است. در این میان، سهم جشن پنجه نوروزی به عنوان سنتی که در آخرین روزها و لحظات سال کهنه برگزار می شود و افزون بر مبنای ملی، دارای ریشه های مذهبی(احترام به روان و فروهر درگذشتگان) نیز هست؛ اهمیت زیادی دارد. امروزه آدابی چون خانه تکانی و تهیه پوشاک نو، بازمانده ای از رسوم کهن باستانی است که به منظور خوشامد به فروهر درگذشتگان در ده روز پایانی سال انجام می گیرد.
